استاد سید اصغر سعادت میرقدیم از اساتید حوزه علمیه قم در قسمت دوم از گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به موضوع «جایگاه زکات در اقتصاد اسلامی» پرداخت.

معنای زکات:

این استاد درس خارج حوزه در ابتدای این قسمت از گفتگو به بیان معنای زکات پرداخت و خاطرنشان کرد: معنای لغوی زکات به معنای طهارت، نموّ و رشد، پاکی و معانی از این قبیل است و در مجموع، به معنای پرداخت یک سهم از مال به عنوان زکات است.

وی در ادامه ضمن اشاره به بیان نظرات از صاحبان کتب فقهی، به بیانات علامه طباطبایی رضوان الله علیه در المیزان پرداخت که در ذیل آیات ابتدایی سوره مؤمنون بیان می دارد:
(«وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكاةِ فاعِلُونَ» نام بردن زكات با نماز، قرينه است بر اينكه مقصود از زكات همان معناى معروف (انفاق مالى) است، نه معناى لغوى آن كه تطهير نفس از رذائل اخلاقى مى‏ باشد.

البته احتمال دارد كه معناى مصدرى آن مقصود باشد كه عبارت است از تطهير مال، نه آن مالى كه به عنوان زكات داده مى ‏شود، براى اينكه سوره مورد بحث در مكه نازل شده كه هنوز به زكات به معناى معروف واجب نشده بود و قبل از وجوب آن در مدينه زكات همان معناى پاك كردن مال را مى ‏داد، بعد از آنكه در مدينه واجب شد (به طور علم بالغلبه) اسم شد براى آن مقدار از مالى كه به عنوان زكات بيرون مى ‏شد.

با اين بيان روشن گرديد كه چرا فرمود "زكات را عمل مى ‏كنند" و نفرمود "زكات را مى دهند". پس معنايش اين است كه:

مؤمنين كسانى هستند كه انفاق مالى دارند. و اگر مراد از زكات خود مال بود، معنا نداشت آن مال را فعل متعلق به فاعل دانسته و بفرمايد: زكات را عمل مى‏ كنند، و به همين خاطر بعضى كه زكات را به معناى مال گرفته‏ اند، مجبور شده ‏اند لفظ "پرداختن" را تقدير گرفته و بگويند تقدير آيه "و الذين هم لتادية الزكاة فاعلون" است و باز به همين جهت بعضى ديگر ناگزير شده ‏اند، زكات را به معناى تطهير نفس از اخلاق رذيله بگيرند تا از اشكال مذكور فرار كرده باشند.

و در اينكه فرموده: «للزكاة فاعلون» و نفرموده: «للزكاة مؤدّون» اشاره و دلالت است بر اينكه مؤمنين به دادن زكات عنايت دارند، مثل اينكه كسى شما را امر كرده باشد به خوردن آب، در جواب بگويى "خواهم نوشيد" كه آن نكته عنايت را افاده نمى ‏كند، ولى اگر بگويى "من فاعلم" آن عنايت را مى ‏رساند.

دادن زكات هم از امورى است كه ايمان به خدا اقتضاى آن را دارد، چون انسان به كمال سعادت خود نمى‏ رسد مگر آنكه در اجتماع سعادتمندى زندگى كند كه در آن هر صاحب حقى به حق خود مى ‏رسد. و جامعه روى سعادت را نمى ‏بيند مگر اينكه طبقات مختلف مردم در بهره‏ مندى از مزاياى حيات و برخوردارى از امتعه زندگى در سطوحى نزديك به هم قرار داشته باشند. و به انفاق مالى به

فقراء و مساكين از بزرگترين و قويترين عامل ها براى رسيدن به اين هدف است.) (ترجمه الميزان، ج‏ 15، ص: 10)

استاد سید اصغر سعادت میرقدیم در ادامه به بیان آثار زکات و نقش آن در اقتصاد اسلامی پرداخت. وی در این راستا خاطرنشان کرد: ما آیه ای داریم که درباره زکات است و آیه ای دیگر داریم که به بیان مصارف زکات اشاره دارد.

وی افزود: آیه 60 از سوره توبه به بیان مصارف زکات اشاره دارد؛

«إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» (توبه: 60)

(صدقات، فقط ويژه نيازمندان و تهيدستان [زمين‏گير] و كارگزاران [جمع و پخش آن‏] و آنان كه بايد دل ‏هايشان را [براى تمايل به اسلام‏] به دست آورده شود، و براى [آزادى‏] بردگان و [پرداخت بدهى‏] بدهكاران و [هزينه كردن‏] در راه خدا [كه شامل هر كار خير و عام المنفعه است] و در راه ماندگان است [اين احكام‏] فريضه ‏اى از سوى خداست، و خدا دانا و حكيم است.)

این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: آیه زکات، آیه 103 از سوره توبه است که در سال دوم هجری در مدینه نازل شده است،

«خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» (توبه: 103)

وی خاطرنشان کرد: آیه زکات که دالّ بر وجوب است، این آیه است؛ اما معمولا آیه 60 از سوره توبه را به عنوان آیه زکات معرفی می کنند که به نظر من این آیه، مربوط به مصارف زکات است.

آثار مادی و معنوی زکات

استاد سعادت میرقدیم در ادامه گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به بیان آثار مادی و معنوی زکات پرداخت و خاطرنشان کرد این آثار به جایگاه زکات در اقتصاد اسلامی برمی گردد.

1.. گسترش عدالت اجتماعی اقتصادی:

استاد سعادت میرقدیم در ادامه خاطرنشان کرد: این مسأله بسیار مهمی است؛ یعنی خود اقتصاد اسلامی باید مبتنی بر عدالت اجتماعی باشد، و زکات موجب گسترش عدالت در حوزه های اجتماعی و اقتصادی می گردد؛ می دانیم که در غرب اقتصادشان دور از عدالت است. بعدها بوده است که مقداری به فکر فقرا شدند؛ و الا اساس اقتصاد غرب بر اساس کمک به فقرا نبوده است؛ اینها بیشتر در پی ثروت اندوزی و جانب داری از ثروتمندان بوده است؛ اما در اقتصاد اسلامی که زکات و زکوات مستحبی را خداوند متعال مقرر فرمود، اینها برای گسترش عدالت اجتماعی و اقتصادی است.

2.. رفع فقر و محرومیت: این امر به گسترش عدالت اسلامی در عدالت اجتماعی و عدالت اقتصادی بر می گردد.

3.. عمران و آبادی در جامعه اسلامی

4... آرامش و امنیت اجتماعی، خصوصا در طبقات ضعیف جامعه

5... رفع بیکاری

6... رفع طلاق و نزاع خانوادگی

7... رفع اختلافات در جامعه

8... ادای دیون و قرض ها و بدهکاری های بدهکاران

9.. اشتغال زایی

10.. استفاده از زکات در مصالح مسلمین، این بیان، معنایی عام است؛ این اثر به عنوان «فی سبیل الله» بر می گردد.

11 ... ایجاد صلح و صفا و اخوت در جامعه

12... جذب جوانان در امور تربیتی

13 در راه تقویت امور فرهنگی و اسلامی در داخل و خارج از کشور

14... تقویت حوزه های علمیه و مراکز علمی؛

این استاد درس خارج حوزه دراین رابطه خاطرنشان کرد: این امر، علاوه بر خمس است؛ چرا که مقایسه ای بین زکات و خمس است؛ که تفاوت ها و اشتراکات آنها جای بحث دارد و اینکه تشریع هر کدام در چه زمان هایی بوده است. البته از جهتی قریب التشریع هستند. این نکته بسیار مهم است که خمس و زکات گرداننده حوزه های علمیه است.

استاد سعادت میرقدیم در رابطه با مورد اخیر به بیان فقراتی از کتاب امام راحل (رضوان الله علیه) به نام «ولایت فقیه» اشاره نمود:

‏‏(مالیات هایی که اسلام مقرر داشته و طرح بودجه ای که ریخته نشان می دهد تنها برای سد‏‎ ‎‏رمق فقرا و سادات فقیر نیست؛ بلکه برای تشکیل حکومت و تأمین مخارج ضروری یک‏‎ ‎‏دولت بزرگ است:....‏ ‏‏سادات کی به چنین بودجه ای احتیاج دارند؟ خمس ِ درآمد بازار بغداد برای سادات و‏‎ ‎‏تمام حوزه های علمیه و تمام فقرای مسلمین کافی است تا چه رسد به بازار تهران و بازار‏‎ ‎‏اسلامبول و بازار قاهره و دیگر بازارها....)

 وی افزود: همین بحث خمس، در زکات هم مطرح می شود؛ امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نامه 25 نهج البلاغه شیوه دریافت زکات را بیان کردند.

15... تعدیل ثروت:

این استاد حوزه علمیه قم در این رابطه اضافه نمود: این امر یکی از فرق های اقتصاد اسلامی و اقتصاد غربی است؛ در اقتصاد در نگاه غرب اساسا تعدیل ثروت معنا ندارد؛ آنها اساسا هیچ حدّ و حصری قائل نیستند؛ ولو منجر به نابودی ضعفا منجر گردد. در اقتصاد غرب باید دانست که بعدها بود که مالیات را وضع کردند. یعنی دیدند که این امر دارد برایشان مشکل ایجاد می کند و از این بابت مالیات بستند و پایه گزاری اقتصاد بدون خدا را طرح ریزی کردند و برای حمایت از مرفهین، بخشی را برای حمایت ازفقرا در نظر گرفتند.

وی در ادامه افزود: اما در اسلام تمام این ضرایب مالی در اقتصاد اسلامی، همه برای تعدیل ثروت و سمت و سو دادن جامعه است. «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِين ...»؛ اگر ثروت ها در مواردی که بیان شد، استفاده بشود، رفاه اجتماعی حاصل می شود

استاد سعادت میرقدیم خاطرنشان کرد: عدالت امر والایی است که فاصله زیادی تا دستیابی به آن داریم. امروز در این شرایط کرونا که خواسته و ناخواسته در مملکت ایجاد شد، باید بگوییم که ما عدالت اجتماعی را خیلی ضعیف می بینیم.

وی در ادامه بیان کرد: اسلام از طریق زکوات و امور مالی به داد فقرا و مساکین رسیده است و تعدیل ثروت کرده است و اختلاف نگاه اسلام و غرب به اقتصاد در همین باب است که ثروتمندانی نباشند که شکم بارگی کنند؛ به گونه ای نشود که ثروتمندان بر سرِ کار بیایند و قدرت را تصاحب نمایند.

17... حفظ آبروی فقرا و اقشار ضعیف

18.. نقش زکات در ازدواج

استاد سعادت در این رابطه خاطرنشان کرد: این امر خیلی مهم است؛ زکات نقشش را در اینجا نشان می دهد و پایه ها و بنیان های خانواده ها استوارتر می شود و شغل بیشتری ایجاد می گردد و ازدواج رونق بیشتری می گردد.

این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه به بیانات استاد قرائتی اشاره نمود. ایشان در هفتمین اجلاس استانی نماز، با عنوان «نماز و مدرسه»، در آبان سال 98 خاطرنشان کرد:

«نماز ما بیمار است، من نمی دانم چند درصد از جوانان ما نماز می خوانند؛ زکات ما هم مرده است ضمن اینکه اخیرا در سفرهایی که به استان ها داشته ام متوجه شده ام فقط ۶ درصد مردم زکات پرداخت می کنند؛ اما مقصر مردم نیستند؛ ما هستیم که زکات را ترویج نکرده ایم. در کرمان ترویج زکات را برای کسانی که خرما دارند بکنید نا زکات را پرداخت کنند، ما هم یک جاهایی در ارتباط با ترویج زکات کوتاهی کرده ایم در برخی جاها شاهد از بین رفتن محصولات هستیم که در اثر پرداخت نکردن زکات است.»

استاد سعادت میرقدیم ضمن اشاره به نامناسب بودن اوضاع تبلیغ در زمینه زکات خاطرنشان  کرد: استاد قرائتی در سال 90 در جلسه سالانه زکات، در ساختمان مرکزی کمیته امداد، بیان کرد: بیش از3200 آیه و حدیث درباره زکات داریم.

استاد سید اصغر سعادت میرقدیم در بخش دیگری از گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به بیان روایتی از امام صادق علیه السلام اشاره نمود:

«إِنَّ اللَّهَ يَدْفَعُ بِمَنْ يُصَلِّی مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُصَلِّی مِنْ شِيعَتِنَا وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَى تَرْكِ الصَّلَاةِ لَهَلَكُوا وَ إِنَّ اللَّهَ يَدْفَعُ بِمَنْ يَصُومُ مِنْهُمْ عَمَّنْ لَا يَصُومُ مِنْ شِيعَتِنَا وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَى تَرْكِ الصِّيَامِ لَهَلَكُوا وَ إِنَّ اللَّهَ يَدْفَعُ بِمَنْ يُزَكِّی مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُزَكِّی مِنْهُمْ وَ لَوِ اجْتَمَعُوا عَلَى تَرْكِ الزَّكَاةِ لَهَلَكُوا وَ إِنَّ اللَّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يَحُجُّ مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يَحُجُّ مِنْهُمْ وَ لَوِ اجْتَمَعُوا عَلَى تَرْكِ الْحَجِّ لَهَلَكُوا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ» فَوَ اللَّهِ مَا أُنْزِلَتْ إِلَّا فِيكُمْ وَ لَا عُنِی بِهَا غَيْرُكُم‌ »

 (خداوند به خاطر نمازگزاران شيعيان ما را از شيعيانى كه نماز نمي گذارند بلاها را دفع مي كند، و اگر همه نماز را ترك كنند، هلاك خواهند شد و هم از كسانى كه روزه نمي گيرند به وسيله آنهایى كه روزه مي گيرند گرفتاري ها را دور مي سازد، و اگر همه روزه نگيرند، نابود مى ‌گردند؛ همچنين است كسانى كه حج بجاى مي آورند و يا زكات مي دهند، خداوند به خاطر گروهى كه اين اعمال را به جاى مي آورند از آنها كه اين كارها را ترك می كنند، عذاب را دور مي كند و اين است معنى آيه شريفه «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ» و اين آيه در باره شما فرود آمده است‌.)

(بحارالانوار، علامه مجلسی، ج70، ص382 و383، ط اسلامیه.)

این استاد حوزه علمیه قم در کلام پایانی به کلام کربلایی کاظم رحمت الله علیه، اشاره نمود: «من هر چه دارم از 3 چیز است:

هرگز لقمه حرام نخوردم؛

هرگز نمازم شبم ترک نشد؛

پرداخت خمس و زکات را ترک نکردم»

/270/260/20/